fimmtudagur, nóvember 18, 2004
“Quid pro quo” að manni forspurðum, öðru nafni “gullna reglan”.
Algengt er að komið sé með ókláraðar “röksemdir” eins og:
“Samfélagið hefur uppfóstrað þig og verndað þig” (og þar af leiðandi ertu skuldbundinn því)
“Allir hafa komið vel fram við þig” (og þ.a.l. verður þú að koma eins fram við þá)
"Enginn annar gerir þetta” (og þ.a.l. átt þú ekki að gera það heldur)
“Allir haga sér svona” (og þ.a.l. átt þú að gera það líka)
Nú er það svo að mér (og öðrum) var ekki gefinn kostur á að samþykkja þessi samningsákvæði í upphafi, hvað þá að hafna þeim. Samt sem áður er ætlast til að maður fari eftir þeim. Ég skal útskýra þetta betur.
Ég er þeirrar skoðunar að ef á mig verða lagðar einhverjar skyldur, þurfi ég að samþykkja það sérstaklega. Þetta er eins og ef einhver maður stendur fyrir utan Kringluna og kallar: “ókeypis tölvur” (væntanlega í tóni eins og “Dagblaðið Vísir”). Svo kemur einhver bjáni nokkrum mánuðum síðar og ætlast til að tölvan verði greidd fullu verði, án þess að samþykkt hafi verið að greiða nokkurn skapaðan hlut. Örlætisgerningur er þarna orðinn að tvíhliða samningi, án þess að báðir aðilar hafi komið þar nærri.
Þegar um er að ræða þessi samfélagslegu gildi er ekki einu sinni hægt að benda á neinn sérstakan sem gert hefur samninginn fyrir hönd manns! Á maður að haga sér eins og Sókrates í Krítoni, og jafnvel að láta drepa sig vegna svona lagaðs? Af hverju að telja sig bundinn af svona vitleysu?
Mér finnst það bíræfið að traðka á einstaklingnum á þennan hátt. Það er eitt að stjórna minni máttar, börnum etc, en það að krefjast þess af hinum sjálfstæða einstaklingi að hann efni einhvers konar samning sem hann gerði aldrei, er annað.
Þetta er eins og hið fræga svindlmál, þar sem boðin voru örfá ókeypis eintök af tímariti, haldið var áfram að senda þau, að mönnum forspurðum, og svo kom reikningur.
Ayn Rand (sem að undanförnu hefur orðið fastagestur á þessu bloggi) hélt því fram að um e.k. “félagslega osmósu” væri að ræða sem væri þess valdandi að menn væru ekki sjálfráðir um athafnir sínar eða hugsanir. Hún gagnrýnir það þó ekki, heldur telur það hluta af “veruleikanum” og að það sé þ.a.l. óbreytanlegt etc.
Ég er sama sinnis og Nietzsche, sem taldi það út í hött að ætlast til þess að maður hagi sér endilega gagnvart öðrum eins og komið hefur verið fram við mann áður. Hvað í ósköpunum réttlætir svona “quid pro quo” ákvöð? Svona skyldu til að fara eftir samningi sem einhver ótilgreindur hefur gert um hegðun manns? Og hvað með frelsi einstaklingsins?
Eru hin “samfélagslegu algildi” samrýmanleg frelsi einstaklingsins?
|
Algengt er að komið sé með ókláraðar “röksemdir” eins og:
“Samfélagið hefur uppfóstrað þig og verndað þig” (og þar af leiðandi ertu skuldbundinn því)
“Allir hafa komið vel fram við þig” (og þ.a.l. verður þú að koma eins fram við þá)
"Enginn annar gerir þetta” (og þ.a.l. átt þú ekki að gera það heldur)
“Allir haga sér svona” (og þ.a.l. átt þú að gera það líka)
Nú er það svo að mér (og öðrum) var ekki gefinn kostur á að samþykkja þessi samningsákvæði í upphafi, hvað þá að hafna þeim. Samt sem áður er ætlast til að maður fari eftir þeim. Ég skal útskýra þetta betur.
Ég er þeirrar skoðunar að ef á mig verða lagðar einhverjar skyldur, þurfi ég að samþykkja það sérstaklega. Þetta er eins og ef einhver maður stendur fyrir utan Kringluna og kallar: “ókeypis tölvur” (væntanlega í tóni eins og “Dagblaðið Vísir”). Svo kemur einhver bjáni nokkrum mánuðum síðar og ætlast til að tölvan verði greidd fullu verði, án þess að samþykkt hafi verið að greiða nokkurn skapaðan hlut. Örlætisgerningur er þarna orðinn að tvíhliða samningi, án þess að báðir aðilar hafi komið þar nærri.
Þegar um er að ræða þessi samfélagslegu gildi er ekki einu sinni hægt að benda á neinn sérstakan sem gert hefur samninginn fyrir hönd manns! Á maður að haga sér eins og Sókrates í Krítoni, og jafnvel að láta drepa sig vegna svona lagaðs? Af hverju að telja sig bundinn af svona vitleysu?
Mér finnst það bíræfið að traðka á einstaklingnum á þennan hátt. Það er eitt að stjórna minni máttar, börnum etc, en það að krefjast þess af hinum sjálfstæða einstaklingi að hann efni einhvers konar samning sem hann gerði aldrei, er annað.
Þetta er eins og hið fræga svindlmál, þar sem boðin voru örfá ókeypis eintök af tímariti, haldið var áfram að senda þau, að mönnum forspurðum, og svo kom reikningur.
Ayn Rand (sem að undanförnu hefur orðið fastagestur á þessu bloggi) hélt því fram að um e.k. “félagslega osmósu” væri að ræða sem væri þess valdandi að menn væru ekki sjálfráðir um athafnir sínar eða hugsanir. Hún gagnrýnir það þó ekki, heldur telur það hluta af “veruleikanum” og að það sé þ.a.l. óbreytanlegt etc.
Ég er sama sinnis og Nietzsche, sem taldi það út í hött að ætlast til þess að maður hagi sér endilega gagnvart öðrum eins og komið hefur verið fram við mann áður. Hvað í ósköpunum réttlætir svona “quid pro quo” ákvöð? Svona skyldu til að fara eftir samningi sem einhver ótilgreindur hefur gert um hegðun manns? Og hvað með frelsi einstaklingsins?
Eru hin “samfélagslegu algildi” samrýmanleg frelsi einstaklingsins?
miðvikudagur, nóvember 17, 2004
Um siðferðilegan þrældóm
Hvernig getur maður verið hlutlaus þegar um er að ræða fyrirbæri sem ekki er til í efnisheiminum? Hvernig er hægt að afneita persónubundnu mati í slíkum tilvikum?
Þegar um huglæg fyrirbæri er að ræða getur maður ekki annað en fengið aðra, tilbúna huglæga afstöðu að láni. Eða tekið afstöðu sjálfur, en það er sárasjaldgæft.
Það sem ég er að segja er að maður verður að vera súbjektífískur. Maður kemst ekki undan því.
Ayn Rand var þessu ósammála, og skilgreindi súbjektífisma svo:
“Subjectivism is the belief that reality is not a firm absolute, but a fluid, plastic, indeterminate realm which can be altered, in whole or part, by the consciousness of the perceiver -- i.e., by his feelings, wishes or whims. It is the doctrine which holds that man -- an entity of a specific nature, dealing with a universe of a specific nature -- can, somehow, live, act and achieve his goals apart from and/or in contradiction to the facts of reality, i.e., apart from and/or in contradiction to his own nature and the nature of the universe. (This is the "mixed" moderate or middle-of-the-road version of subjectivism. Pure or "extreme" subjectivism does not recognize the concept of identity, i.e., the fact that man or the universe or anything possess a specific nature.)”
(Who is the final authority in ethics?, The Objectivist Newsletter, febrúar 1965)
Til gamans má geta að í samræmi við þessar hugmyndir sínar (“in contradiction to his own nature and the nature of the universe”) tók Ayn Rand afstöðu gegn samkynhneigðum. Síðar lýsti hún því yfir beint.
Henni var mjög í nöp við þá hugmynd að einstaklingurinn móti umhverfi sitt og “breyti raunveruleikanum”. Ég er alveg ósammála þessu. Ég er hrifinn af því þegar einstaklingur breytir aðstæðum eftir sínu höfði.
Ég hafna því að mannkyn, eða fyrirbæri sem ekki eru efnisleg, búi yfir einhverju sérstöku eðli, sem er óbreytanlegt. Ég tel að hvort tveggja sé “fluid” og “indeterminate”, og að því verði breytt af einstaklingnum, með framkvæmd hans á hugmyndum sínum, tilfinningum og geðþótta.
Þegar frjálsu vali er hafnað er varðar siðfræðileg eða huglæg efni, er maður kominn út í ógöngur. Með því er verið að hafna einstaklingseðlinu.
Ef ég er að gera rangt með því að vera ósammála hinu “objektífíska”, óbreytanlega siðferði (sem nota bene er illskilgreinanlegt), verður svo að vera.
Í þessu samhengi er ég sammála Nietzsche um það að hafna hugmyndum um “gott” og “illt”, en kjósa hið “illa” fram yfir hið “góða”, ef maður er neyddur til að taka afstöðu. Því ekki læt ég segja mér fyrir verkum, allra síst hvað varðar það sem ég hugsa.
|
Hvernig getur maður verið hlutlaus þegar um er að ræða fyrirbæri sem ekki er til í efnisheiminum? Hvernig er hægt að afneita persónubundnu mati í slíkum tilvikum?
Þegar um huglæg fyrirbæri er að ræða getur maður ekki annað en fengið aðra, tilbúna huglæga afstöðu að láni. Eða tekið afstöðu sjálfur, en það er sárasjaldgæft.
Það sem ég er að segja er að maður verður að vera súbjektífískur. Maður kemst ekki undan því.
Ayn Rand var þessu ósammála, og skilgreindi súbjektífisma svo:
“Subjectivism is the belief that reality is not a firm absolute, but a fluid, plastic, indeterminate realm which can be altered, in whole or part, by the consciousness of the perceiver -- i.e., by his feelings, wishes or whims. It is the doctrine which holds that man -- an entity of a specific nature, dealing with a universe of a specific nature -- can, somehow, live, act and achieve his goals apart from and/or in contradiction to the facts of reality, i.e., apart from and/or in contradiction to his own nature and the nature of the universe. (This is the "mixed" moderate or middle-of-the-road version of subjectivism. Pure or "extreme" subjectivism does not recognize the concept of identity, i.e., the fact that man or the universe or anything possess a specific nature.)”
(Who is the final authority in ethics?, The Objectivist Newsletter, febrúar 1965)
Til gamans má geta að í samræmi við þessar hugmyndir sínar (“in contradiction to his own nature and the nature of the universe”) tók Ayn Rand afstöðu gegn samkynhneigðum. Síðar lýsti hún því yfir beint.
Henni var mjög í nöp við þá hugmynd að einstaklingurinn móti umhverfi sitt og “breyti raunveruleikanum”. Ég er alveg ósammála þessu. Ég er hrifinn af því þegar einstaklingur breytir aðstæðum eftir sínu höfði.
Ég hafna því að mannkyn, eða fyrirbæri sem ekki eru efnisleg, búi yfir einhverju sérstöku eðli, sem er óbreytanlegt. Ég tel að hvort tveggja sé “fluid” og “indeterminate”, og að því verði breytt af einstaklingnum, með framkvæmd hans á hugmyndum sínum, tilfinningum og geðþótta.
Þegar frjálsu vali er hafnað er varðar siðfræðileg eða huglæg efni, er maður kominn út í ógöngur. Með því er verið að hafna einstaklingseðlinu.
Ef ég er að gera rangt með því að vera ósammála hinu “objektífíska”, óbreytanlega siðferði (sem nota bene er illskilgreinanlegt), verður svo að vera.
Í þessu samhengi er ég sammála Nietzsche um það að hafna hugmyndum um “gott” og “illt”, en kjósa hið “illa” fram yfir hið “góða”, ef maður er neyddur til að taka afstöðu. Því ekki læt ég segja mér fyrir verkum, allra síst hvað varðar það sem ég hugsa.
